Dzień Pamięci o Tajnej Organizacji Nauczycielskiej
24 października 2025
Tajna Organizacja Nauczycielska to kryptonim podziemny Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP) w czasie drugiej wojny światowej (1939-1945).
Już w pierwszych tygodniach okupacji niemieckiej – 26 października 1939 r. – Związek wznowił działalność w warunkach konspiracji, pod nazwą Tajna Organizacja Nauczycielska. Związek rozpoczął tajne nauczanie, które było ważną formą walki z najeźdźcami. Stawką było przetrwanie narodu polskiego. Ale – jak podkreślano w dokumentach TON – była to również „walka demokracji z faszyzmem”.
Dlaczego tajne nauczanie miało tak doniosłe znaczenie?
Okupant zdelegalizował wszystkie polskie organizacje działające przed wojną oraz zlikwidował polskie szkoły średnie i wyższe. W placówkach, które mogły działać, wprowadzono okrojony i zniekształcony program, którego celem było „ogłupienie młodego pokolenia, splugawienie dziejów i kultury narodu” (z odezwy TON, 1942 r.). Degradacja szkoły powszechnej, w połączeniu z eksterminacją polskiej inteligencji, miała na celu pozbawienie narodu elit i warstwy przywódczej. Za prowadzenie tajnego nauczania polscy nauczyciele płacili straszliwą cenę – aresztowani, ginęli w katowaniach gestapo, w egzekucjach, obozach koncentracyjnych.
We wrześniu tego roku Sekretariat Zarządu Głównego ZNP postanowił ustanowić dzień 26 października każdego roku Dniem Pamięci o Tajnej Organizacji Nauczycielskiej.
W roku 2025 w Dniu Pamięci o Tajnej Organizacji Nauczycielskiej ogniwa ZNP zobowiązane są do wywieszenia flag związkowych na budynkach, w których mają siedzibę.
Prezes ZNP Sławomir Broniarz: Związek Nauczycielstwa Polskiego zapisał chwalebną kartę podczas II wojny światowej, kiedy przeszedł do działalności podziemnej pod kryptonimem Tajna Organizacja Nauczycielska. Wiele tysięcy nauczycieli tajnego nauczania zginęło, broniąc polskiej edukacji i ucząc młode pokolenia podczas okupacji. Tajna Organizacja Nauczycielska stanowi ewenement na skalę światową. Jesteśmy dumni z Nauczycieli i Nauczycielek prowadzących z narażeniem życia tajne nauczanie dzieci i młodzieży w czasie II wojny światowej!
– Tajna Organizacja Nauczycielska działała nie tylko na ziemiach polskich okupowanych przez III Rzeszę, ale także w warunkach okupacji sowieckiej, na ziemiach zagarniętych przez Sowietów po 17 września 1939 r. TON swymi działaniami objęła w miarę możliwości cały obszar II RP a w największym wymiarze tereny Generalnego Gubernatorstwa. Warto zaznaczyć, że powstały okręgi TON lwowski, wileński i białostocki – pisze w „Głosie Nauczycielskim” dr Piotr Wierzbicki, historyk. – Lata 1939-1940 to proces kształtowania struktur tajnego nauczania jednak dynamizacja pracy nastąpiła w latach 1941-1942. Pod koniec 1941 r. zalecono tworzenie tajnych klas I i II gimnazjum przy szkołach powszechnych.
Na poziomie ostatnich klas gimnazjum i liceum tajnego nauczania młodzież a często i nauczyciele byli zaangażowani w konspirację ZWZ-AK i Szare Szeregi. Struktury TON najpełniej rozwinęły się w 1942 r. Czas największej aktywności TON-u to lata 1943-1945. Organizacja posiadała własne tajne wydawnictwo – Towarzystwo Wydawnicze „Załoga” (1944). Był to konspiracyjny kryptonim Naszej Księgarni.
