Tajna Organizacja Nauczycielska
Tajna edukacja cywilna w latach wojenno-okupacyjnych Polski 1939-1945
Żaden kraj europejski nie może szczycić się tak heroiczną kartą w swych dziejach edukacji w okresie drugiej wojny światowej jak Polska. W październiku mija rocznica powstania tej niezwykłej armii oświatowej, noszącej w latach wojenno-okupacyjnych konspiracyjny kryptonim Tajna Organizacja Nauczycielska („TON”), która odegrała tak ważną rolę w walce o przetrwanie narodu. To ona nie godziła się na pozbawianie Polaków prawa do narodowego dziedzictwa i kultury, do nauki i wykształcenia. Jej głównym celem stało się zapewnienie Polakom edukacji przez organizowanie i prowadzenie konspiracyjnego nauczania cywilnego i wojskowego – a nade wszystko niezmienne kształtowanie patriotycznej postawy i podtrzymywanie ducha narodowego.
Z nastaniem okupacji na wszystkich terenach Drugiej Rzeczypospolitej, członkowie i przedwojenni działacze Związku Nauczycielstwa Polskiego już w październiku 1939 roku zorientowali się w zamiarach okupantów i podjęli organizacyjne kroki w zakresie działalności konspiracyjnej w wyniku czego założona została Tajna Organizacja Nauczycielska – kryptonim „TON”. Jako jej główne zadanie przyjęte zostało konspiracyjne zorganizowanie kształcenia młodzieży w ramach wszystkich dotychczas funkcjonujących w Polsce szczebli szkolnictwa oraz przeciwstawianie się wrogiej i terrorystycznej presji najeźdźców. Kierownictwo powstałej Tajnej Organizacji Nauczycielskiej („TON”) objął Zygmunt Nowicki, ostatni sprzed wojny prezes Związku Nauczycielstwa Polskiego.
Zostało wówczas wybrane Prezydium „TON” oraz przy współudziale działaczy przystąpiono do organizowania Okręgów „TON-u”, a następnie Powiatowych (Miejskich) Komisji Oświaty i Kultury oraz Gminnych Komisji Oświaty i Kultury (organizacja tych ostatnich trwała dłużej ze względu na istniejące warunki okupacyjne). Niezmiernie ważną decyzją było powołanie w 1940 roku Delegatury Rządu Rzeczypospolitej na kraj z Departamentem Oświaty i Kultury (DOiK) – co stanowiło podstawę sformułowania ostatecznego kształtu struktury Polskiego Państwa Podziemnego.
Działająca w Polsce Tajna Organizacja Nauczycielska stała się więc dla Polskiego Państwa Podziemnego siłą znaczącą obok zorganizowanej, blisko milionowej Armii Krajowej. Również coraz bardziej rozwijające się tajne nauczanie cywilne tworzyło jednocześnie zaplecze zbrojnego ruchu oporu, a jego uczniowie i studenci byli w większości żołnierzami polskich podziemnych sił zbrojnych (np. m.in. słynne bataliony harcerskie „Zośka”, „ Parasol” czy też terenowe oddziały partyzanckie).
Słusznie zauważają niektórzy badacze problemu tajnej szkoły w okupowanej Polsce, że cała „…Społeczność polska od początku okupacji zdecydowanie udzielała tajnego poparcia, utożsamiając się w ten sposób z konspirującymi…”. Nauczyciele i uczniowie pracujący w tajnych kompletach wyrażali wolę okupowanego społeczeństwa w postawie przeciwdziałania wpływom okupacji. Dla rodziców (a także – co nie jest paradoksem częściowo i dla Niemców) tajne komplety były też formą zajęcia „czymś” młodzieży i formą zneutralizowania jej bezczynności spowodowanej zamknięciem polskich szkół średnich i uniwersytetów, która to bezczynność mogła prowadzić do niekorzystnych efektów wychowawczych, bądź po prostu, w przypadku młodzieży licealnej i akademickiej, do zbrojnego podziemia. Dla władz okupacyjnych bardziej „bezpieczny” był młody człowiek z książką niż z bronią.
Nie ulega żadnym wątpliwościom, iż powstanie Tajnej Organizacji Nauczycielskiej („TON”) i jej ogromny wkład w zakres zorganizowanego tajnego nauczania w okupowanej Polsce, stanowił fakt niepowtarzalny. Dzięki TON-owi działalność polskiego szkolnictwa podziemnego ujęta została podczas lat okupacji w ujednolicone ogólnie ramy organizacyjne. Pozwoliło to, już w 1942 roku, na objęcie tajnym dokształcaniem na poziomie szkoły elementarnej 1.500.000 młodzieży, a w 1944 roku tajne nauczanie na poziomie szkoły średniej objęło przeszło 100.000 uczniów. W tajnych uczelniach wyższych studiowało w roku 1944 ponad 10.000 studentów, z czego m in. na Uniwersytecie Warszawskim 748, na Uniwersytecie Ziem Zachodnich (utworzonym w podziemiu Uniwersytecie Poznańskim) 600, na Uniwersytecie Jagiellońskim 500 studentów i podobnie w Politechnice Warszawskiej, Politechnice Lwowskiej i krakowskiej Akademii Górniczej. Odtworzono również w podziemiu Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie i Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie.
Tajne nauczanie i douczanie na wszystkich szczeblach – przez ogromny wkład pracy organizacyjno-programowej TON-u – stało się podczas okupacji największą organizacją podziemną w konspiracji ziem polskich. Ale też poza aspektem edukacyjno-oświatowym, tajne nauczanie posiadało w okresie lat okupacji doniosłe znaczenie psychologiczne, i to zarówno w stosunku do nauczycieli, jak i młodzieży. Pedagogom dawało zapomnienie o ciężkiej rzeczywistości i świadomość spełnianego obowiązku patriotycznego, a młodzieży szkolnej i akademickiej dawało atmosferę wolności, jaką stwarzała nieskrępowana nauka, która była często ich pierwszą formą walki z okupacyjnymi najeźdźcami i czynnym protestem przeciwko próbie zniewolenia.
Aktualnie godzi się zaznaczyć, że na dziś nie sposób przedstawić wszystkich zagadnień w tak ważkiej naukowo i historycznie obszernej problematyce konspiracyjnej edukacji lat wojenno-okupacyjnych 1939-1945 na ziemiach polskich oraz na kształtowanie się szkolnictwa w Polskim Państwie Podziemnym. Wciąż jeszcze nie wszystka archiwalna dokumentacja w tym zakresie została odnaleziona i naukowo zbadana. Stąd krajobraz funkcjonowania podczas okupacji różnych form szkolnictwa cywilnego nie posiada jeszcze zamkniętej kapeterii, wymaga dalszych penetracji i opracowań.
POMNIK NAUCZYCIELI TAJNEGO NAUCZANIA 1939-1945
Pomnik Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (znany też jako Pomnik Nauczycieli Tajnego Nauczania 1939-1945) – pomnik zlokalizowany na terenie Parku Kazimierzowskiego na skarpie uniwersyteckiej, przy ul. Browarnej.
Pomnik upamiętnia nauczycieli Tajnej Organizacji Nauczycielskiej, powstałej w 1939 roku, a przede wszystkim wszystkich tych, którzy zginęli z rąk okupanta prowadząc tajne komplety.
Monument przedstawia rozłożony uczniowski zeszyt. Kwadrat umiejscowiony na lewej stronie „książki” symbolizuje okno, bo specjalne ustawienie kwiatka lub firanki w oknie oznaczało, że jest bezpiecznie i można przyjść na lekcje.
Pomysłodawcą pomnika był Jerzy Szczurowski z Białegostoku, syn nauczycielki TON-u. Pomnik powstał ze składek nauczycielskich, wykonał go Antonina Wysocka-Jończak, a odsłonięcia dokonano w dniu 9 listopada 2000 roku