26 października Dniem Pamięci o Tajnej Organizacji Nauczycielskiej
18 września 2025
Sekretariat Zarządu Głównego ZNP postanowił:
- ustanowić dzień 26 października każdego roku Dniem Pamięci o Tajnej Organizacji Nauczycielskiej
- zobowiązać Komisję Kultury, Sportu i Turystyki ZG ZNP do opracowania i przedstawienia podczas posiedzenia Zarządu Głównego ZNP w grudniu 2025 r. propozycji dotyczących form obchodów Dnia Pamięci o Tajnej Organizacji Nauczycielskiej przez ogniwa ZNP
- w roku 2025 w Dniu Pamięci o Tajnej Organizacji Nauczycielskiej ogniwa ZNP zobowiązane są do wywieszenia flag związkowych na budynkach, w których mają siedzibę.
To najważniejsze postanowienia uchwały Sekretariatu Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego z 15 września 2025 r. ws. ustanowienia Dnia Pamięci o TON, która została podjęta z inspiracji Prezydium Zarządu Okręgu Małopolskiego ZNP.
Tajna Organizacja Nauczycielska to kryptonim podziemny Związku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP). W czasie drugiej wojny światowej ZNP już październiku 1939 r. wznowił działalność pod nazwą Tajna Organizacja Nauczycielska i rozpoczął tajne nauczanie, co groziło zesłaniem do obozów koncentracyjnych i egzekucjami.
TON została założona 26 października 1939 r. przez Zygmunta Nowickiego (1881-1944), prezesa ZNP i doświadczonego konspiratora jeszcze z czasów carskich (prezes Nowicki prowadził tajne nauczanie w zaborze rosyjskim) oraz czterech innych przedstawicieli Związku, będących zarazem członkami Prezydium Zarządu Głównego ZNP, czyli: Kazimierza Maja, Wacława Tułodzieckiego, Teofila Wojeńskiego i Czesława Wycecha. Zdecydowali ono wówczas, że ZNP przechodzi do działalności podziemnej, przyjmując kryptonim Tajna Organizacja Nauczycielska (TON). Więcej na ten temat TUTAJ.
Efektem działalności nauczycieli skupionych w TON było uruchomienie w konspiracji zlikwidowanych przez okupanta szkół średnich, zakładów kształcenia nauczycieli, szkół wyższych. Prowadzono też tajne lekcje historii, geografii i literatury ojczystej, usunięte decyzją władz okupacyjnych w szkołach powszechnych.
Nauczyciele tajnego nauczania płacili za swoje zaangażowanie często najwyższą cenę. Aresztowani przez Niemców ginęli w katowaniach gestapo i w egzekucjach. Jednym z najbardziej znanych nauczycieli TON zamordowanych przez Niemców był Marian Batko, aresztowany w Krakowie w drodze na tajne lekcje. Zginął zamordowany w bunkrze głodowym 27 kwietnia 1941 r. w niemieckim nazistowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz. W rocznicę jego śmierci Związek Nauczycielstwa Polskiego organizuje Nauczycielskie Dni Pamięci i Pokoju.
Pod koniec maja 2025 roku w Krakowie w ramach obchodów 120-lecia ZNP otwarto Ścieżkę Edukacyjną miasta poświęconą Bohaterom Tajnego Nauczania. Odsłonięty został także pomnik Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON). To wyraz hołdu dla nauczycieli, którzy w okresie okupacji hitlerowskiej z odwagą i poświęceniem prowadzili tajne nauczanie, przyczyniając się do podtrzymania polskiej kultury, wiedzy i tożsamości narodowej. Więcej informacji na ten temat TUTAJ.
Natomiast w Warszawie od 2000 roku znajduje się Pomnik Tajnej Organizacji Nauczycielskiej zlokalizowany na terenie Parku Kazimierzowskiego na skarpie uniwersyteckiej niedaleko siedziby ZG ZNP na Powiślu. Monument przedstawia rozłożony uczniowski zeszyt. Kwadrat umiejscowiony na lewej stronie „książki” symbolizuje okno, bo specjalne ustawienie kwiatka lub firanki w oknie oznaczało, że jest bezpiecznie i można przyjść na lekcje.